Terapia motywacyjna polega na otwartym dialogu z pacjentem i zmotywowaniem go do wewnętrznej przemiany, która uświadomi mu potrzebę oraz wzbudzi w nim gotowość do zmian w swoim życiu. Terapia polega także na budowanie samoświadomości osoby oraz braniu przez nią pełnej odpowiedzialności za własne myśli i wybory, których dokonuje. Ten rodzaj terapii bazuje na empatii, szacunku i akceptacji pacjenta oraz całkowitej autentyczności terapeuty, dzięki której buduje zaufanie swojego podopiecznego.
Terapia motywacyjna pierwotnie powstała jako metoda uzależnień. Początkowo uważano, że osoba, która zgłosiła się na terapię, jest już wystarczająco zmotywowana do zmiany sama przez się, jednak badanie pokazały, że wcale tak nie jest. Pacjent może być zmotywowany, ale wcale nie musi. Dialog motywacyjny zakłada natomiast, że pacjent zawsze jest, do czegoś zmotywowany, nawet jeśli owa motywacja dotyczy zachowań i myśli niepożądanych lub spożywania uzależniających substancji. Terapia motywacyjna polega na rozwiązaniu ambiwalencji osoby, czyli jej jednoczesnym pozytywnym i negatywnym nastawieniu do jakiejś rzeczy, sytuacji czy zachowania i wydobyciem oraz spotęgowaniem jej wewnętrznej motywacji do dobrych zmian w swoim życiu.
Motywacja ta ma jednak wynikać z osobistych celów i wartości oraz oczekiwań pacjenta wobec swojego życia i otaczającej go rzeczywistości. Podstawą tego dialogu jest przede wszystkim zrozumienie motywacji do działań szkodliwych, znalezienie ich przyczyny i uświadomienie ich pacjentowi. Skupia się na tym, czego chce dana osoba, nie zaś na tym, dlaczego nie chce lub trudno dokonać jej określonej zmiany. Istotny jest tu podział wypowiedzi pacjenta na dwa rodzaje: język podtrzymania (złych nawyków) oraz język zmiany, z których te ostatnie są odpowiednio wzmacniane przez terapeutę. Terapia motywacyjna jest pomocna w sytuacjach:
Terapeuta prowadzący dialog motywacyjny skupia się na podkreśleniu i wskazaniu pacjentowi jego dotychczasowych osiągnięć na drodze do zmian, a zatem nie skupia się na jego problemach, które pojawiają się na drodze do tych zmian. To pacjent sam musi zrozumieć słuszność tych reform, dzięki czemu wzrośnie jego motywacji do działania przeciwko szkodliwym zachowaniom.
Ambiwalencja potrafi na długi czas zatrzymać człowieka pomiędzy „chcę”, a „nie chcę”, co rodzi wewnętrzną niespójność i dysonans. Już samo myślenie o zmianie to kolejna faza postępu całkiem inna od niemyślenia o niej wcale. Z jednej strony, osoba dostrzega zalety podjęcia kroków, aby zmienić pewne obszary swojego życia. Z drugiej, widzi tyle samo zalet, aby nie zmieniać nic i pozostać w swoim status quo. Negatywne zachowania i niechęć do zmiany powoduje złość, niepokój i frustrację, dlatego tak wiele osób nie może podjąć działania, kręcąc się wkoło tych samych problemów. Dalego też terapia motywacyjna ma prowadzić pacjenta za pomocą dialogu i języka zmian, z którego czerpie jak najwięcej, aby wskazać mu więcej korzyści niż kosztów, jakie płyną ze zmiany. Dzięki temu poczucie ambiwalencji będzie coraz mniejsze, a tym samym motywacja do zmiany coraz większa.
